Hỏi đáp về Chương trình môn Tự nhiên xã hội

Tự nhiên và Xã hội là môn học bắt buộc từ lớp 1đến lớp 3, được xây dựng dựa trên nền tảng khoa học cơ bản, ban đầu về tự nhiên và xã hội. Môn học cung cấp cơ sở quan trọng cho việc học tập các môn Khoa học, Lịch sử và Địa lí ở  lớp 4, lớp 5 của cấp tiểu học và các môn khoa học tự nhiên,  khoa học xã hội ở các cấp học trên.

Ngoài góp phần hình thành các năng lực chung (năng lực tự chủ và tự học, năng lực giao tiếp và hợp tác, năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo),

Môn TN&XH hình thành và phát triển ở học sinh năng lực khoa học, bao gồm các thành phần: nhận thức khoa học, tìm hiểu môi trường tự nhiên và xã hội xung quanh, vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học; đồng thời góp phần cùng các môn học và hoạt động giáo dục khác hình thành, phát triển ở học sinh tình yêu con người, thiên nhiên; đức tính chăm chỉ; ý thức bảo vệ sức khoẻ của bản thân, gia đình, cộng đồng; ý thức tiết kiệm, giữ gìn, bảo vệ tài sản; tinh thần trách nhiệm với môi trường sống.

Về nội dung giáo dục, Chương trình Tự nhiên và Xã hội bao gồm 6 chủ đề: Gia đình, Trường học, Cộng đồng địa phương, Thực vật và động vật, Con người và sức khoẻ, Trái Đất và bầu trời. Các chủ đề này được phát triển theo hướng mở rộng và nâng cao từ lớp 1 đến lớp 3. mỗi chủ đề đều thể hiện mối liên quan, sự tương tác giữa con người với các yếu tố tự nhiên và Xã hội. Tùy theo từng chủ đề, nội dung giáo dục giá trị và kỹ năng sống; giáo dục các vấn đề liên quan đến việc giữ gìn sức khoẻ, bảo vệ cuộc sống an toàn của bản thân, gia đình và cộng đồng, bảo vệ môi trường, phòng tránh thiên tai,… được thể hiện ở mức độ đơn giản và phù hợp.

So với chương trình hiện hành, Chương trình môn Tự nhiên và Xã hội mới tinh giản một số nội dung khó hoặc sẽ được học ở ngay các lớp đầu của cấp trung học cơ sở, đồng thời cập nhật một số nội dung mới gần gũi và thiết thực hơn với học sinh. Ví dụ, chương trình mới  không dạy nội dung về đơn vị hành chính (làng, xã/phường; huyện/quận; tỉnh/thành phố) và các hoạt động nông nghiệp, công nghiệp,…. ở tỉnh/thành phố; thay vào đó là dạy một số nội dung về lễ hội, về di tích văn hóa lịch sử và cảnh đẹp ở địa phương; một số thiên tai thường gặp và cách phòng tránh; cách bảo vệ sự an toàn của bản thân, phòng tránh bị xâm hại,…; giảm bớt một số nội dung kiến thức trong chủ đề Trái Đất và bầu trời, đưa vào một số nội dung mới như tìm hiểu về lễ hội, về di tích văn hóa lịch sử và cảnh đẹp ở địa phương; một số thiên tai thường gặp và cách phòng tránh; cách bảo vệ sự an toàn của bản thân, phòng tránh bị xâm hại…

Tự nhiên và Xã hội là môn học về thiên nhiên, con người và cộng đồng gần gũi xung quanh. Do đó, phương pháp thực hiện chương trình môn học là: khai thác những kiến thức, kinh nghiệm của học sinh về cuộc sống xung quanh; phát huy trí tò mò khoa học, hướng đến sự phát triển các mối quan hệ tích cực của học sinh với môi trường tự nhiên và xã hội xung quanh; hướng dẫn học sinh cách đặt câu hỏi, cách thu thập thông tin và tìm kiếm các bằng chứng, cách sử dụng các thông tin, bằng chứng thu thập được để đưa ra những nhận xét, kết luận mang tính khách quan, khoa học.

Chương trình môn học coi trọng việc tổ chức cho học sinh học qua quan sát và trải nghiệm thực tế. Đối tượng quan sát là các sự vật, hiện tượng tự nhiên và xã hội từ tranh ảnh, vật thật, video, môi trường xung quanh. Giáo viên hướng dẫn  học sinh nhận xét, so sánh, phân loại, phân tích, suy luận, khái quát hoá những gì đã quan sát được ở mức độ đơn giản. Các hoạt động trải nghiệm của học sinh là điều tra, khám phá, vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học vào thực tiễn cuộc sống xung quanh, qua đó,  học cách giải quyết một số vấn đề đơn giản thường gặp; ứng xử phù hợp liên quan đến sức khoẻ, sự an toàn của bản thân và những người xung quanh; bảo vệ môi trường sống.

Chương trình môn Tự nhiên và Xã hội khuyến khích tổ chức cho học sinh học thông qua tương tác, cụ thể là thực hiện các hoạt động trò chơi, đóng vai, thảo luận, thực hành, xử lí tình huống thực tiễn để tăng cường kĩ năng hợp tác, giao tiếp, sự tự tin của học sinh.

Giáo viên cần lựa chọn, phối hợp, vận dụng các phương pháp giáo dục nói trên một cách linh hoạt, sáng tạo, phù hợp với mục tiêu, nội dung giáo dục, đối tượng học sinh và điều kiện cụ thể.

Chương trình môn Tự nhiên và Xã hội là chương trình mở. Trên cơ sở bảo đảm yêu cầu cần đạt đối với mỗi lớp học, cấp học, giáo viên có thể lựa chọn đối tượng học tập sẵn có ở địa phương để dạy học, thay đổi thứ tự các chủ đề học tập, đặt tiêu đề bài học trong mỗi chủ đề, xác định thời gian và điều chỉnh thời lượng học tập cho mỗi chủ đề cho phù hợp với thực tế địa phương, điều kiện cơ sở vật chất, thiết bị dạy học của nhà trường. Chương trình môn Tự nhiên và Xã hội xác định mục tiêu đánh giá kết quả giáo dục môn học là cung cấp thông tin chính xác, kịp thời, có giá trị về sự phát triển năng lực và sự tiến bộ của học sinh trên cơ sở yêu cầu cần đạt đã được quy định ở mỗi lớp;  từ đó, giúp giáo viên, học sinh điều chỉnh phương pháp dạy, phương pháp học để đạt được kết quả tốt hơn; đồng thời tăng động cơ và hứng thú học tập môn học cho học sinh.

Năng lực của học sinh được đánh giá thông qua các mặt sau:

- Khả năng nhận thức ban đầu về một số sự vật, hiện tượng, mối quan hệ thường gặp trong môi trường tự nhiên và xã hội xung quanh, như: một số vấn đề liên quan đến sức khoẻ và sự an toàn trong cuộc sống; mối quan hệ của học sinh với gia đình, nhà trường, cộng đồng và thế giới tự nhiên; khả năng so sánh, phân loại các sự vật, hiện tượng đơn giản trong tự nhiên và xã hội theo một số tiêu chí.

- Khả năng tìm hiểu môi trường tự nhiên và xã hội xung quanh, bao gồm: kĩ năng đặt câu hỏi; kĩ năng quan sát, thực hành đơn giản; kĩ năng thu thập và ghi lại các dữ liệu đơn giản từ quan sát, thực hành; kĩ năng nhận xét so sánh sự giống và khác nhau giữa các sự vật, hiện tượng xung quanh và sự thay đổi của chúng theo thời gian,...

- Khả năng vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học để giải thích được ở mức độ đơn giản một số sự vật, hiện tượng, mối quan hệ trong tự nhiên và xã hội xung quanh; phân tích được tình huống liên quan đến vấn đề an toàn, sức khoẻ của bản thân, người khác và môi trường sống xung quanh; giải quyết được vấn đề, đưa ra được cách ứng xử phù hợp trong các tình huống có liên quan (ở mức độ đơn giản).

Phương pháp đánh giá là kết hợp đánh giá quá trình và đánh giá tổng kết; kết hợp nhiều hình thức đánh giá (quan sát, vấn đáp, trắc nghiệm khách quan, tự luận, thực hành, các dự án/sản phẩm học tập, …), nhiều lực lượng tham gia đánh giá (đánh giá của giáo viên, tự đánh giá, đánh giá đồng đẳng của học sinh,...).

Ngoài tuân thủ các quan điểm chung của Chương trình giáo dục phổ thông tổng thể, chương trình Môn tự nhiên và xã hội nhấn mạnh các quan điểm:

• Dạy học tích hợp, coi con người, tự nhiên và xã hội là một chỉnh thể thống nhất có mối quan hệ chặt chẽ với nhau, trong đó con người là cầu nối giữa tự nhiên và xã hội. Các nội dung giáo dục giá trị sống và kĩ năng sống, giáo dục sức khỏe, giáo dục môi trường, giáo dục tài chính được tích hợp vào môn Tự nhiên và Xã hội ở mức độ đơn giản, phù hợp với điều kiện của Việt Nam;
• Dạy học theo chủ đề, nội dung giáo dục môn Tự nhiên và Xã hội được tổ chức theo các chủ đề: gia đình, trường học, cộng đồng địa phương, thực vật và động vật, con người và sức khoẻ, Trái Đất và bầu trời. Các chủ đề này được phát triển theo hướng mở rộng và nâng cao từ lớp1 đến lớp 3;

Tích cực hóa hoạt động của học sinh, Chương trình môn Tự nhiên và Xã hội tăng cường sự tham gia tích cực của học sinh vào quá trình học tập, nhất là những hoạt động trải nghiệm; tổ chức hoạt động tìm hiểu, điều tra,khám phá; hướng dẫn học sinh học tập cá nhân, nhóm để tạo ra các sản phẩm học tập; khuyến khích học sinh vận dụng được những điều đã học vào đời sống.

Chương trình môn Tự nhiên và Xã hội góp phần hình thành, phát triển ở học sinh tình yêu con người, thiên nhiên; đức tính chăm chỉ; ý thức bảo vệ sức khoẻ của bản thân, gia đình, cộng đồng; ý thức tiết kiệm, giữ gìn, bảo vệ tài sản; tinh thần trách nhiệm với môi trường sống; các năng lực chung và năng lực khoa học.

Chương trình môn Tự nhiên và Xã hội mới là chương trình được xây dựng theo định hướng phát triển năng lực người học.

Môn học vừa có nhiệm vụ góp phần vào việc xây dựng và phát triển các năng lực chung được quy định trong chương trình giáo dục phổ thông tổng thể bao gồm năng lực giao tiếp và hợp tác; giải quyết vấn đề và sáng tạo; tự chủ và tự học, vừa có nhiệm vụ phát triển năng lực đặc thù của môn học là năng lực khoa học.

Ngoài ra, còn rất nhiều khác biệt về nội dung, phương pháp giáo dục, đánh giá kết quả giáo dục và thực hiện chương trình, ...Chẳng hạn như trong việc thực hiện chương trình, Chương trình môn Tự nhiên và Xã hội là chương trình mở, cho phép giáo viên được lựa chọn đối tượng học tập sẵn có ở địa phương để dạy học nhưng vẫn đảm bảo mục tiêu chương trình.

Chương trình mở còn cho phép giáo viên có thể thay đổi thứ tự các chủ đề học tập, đặt ra các tiêu đề bài học trong mỗi chủ đề, xác định thời gian và điều chỉnh thời lượng học tập cho mỗi chủ đề cho phù hợp với thực tế địa phương, điều kiện cơ sở vật chất, thiết bị của nhà trường.

• Trong việc xây dựng Chương trình Tự nhiên và Xã hội đã chú trọng kế thừa quan điểm phát triển chương trình như tích hợp những nội dung liên quan đến môi trường tự nhiên và xã hội, trong đó đặc biệt nhấn mạnh đến vai trò của con người là cầu nối giữa tự nhiên và xã hội; tổ chức nội dung chương trình thành các chủ đề phát triển theo hướng mở rộng và nâng cao từ lớp 1 đến lớp 3; tăng cường sự tham gia tích cực của học sinh vào quá trình học tập.
• Chương trình Tự nhiên và Xã hội kế thừa các mạch nội dung kiến thức cơ bản cốt lõi trên cơ sở cập nhật những nội dung thiết thực với học sinh và tinh giản những nội dung khó hoặc trùng lặp với các môn học khác

Chương trình Tự nhiên và Xã hội kế thừa những hướng dẫn về dạy học theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh và kế thừa thiết bị dạy học hiện có của chương trình hiện hành. Những thiết bị dạy học hiện có theo chương trình hiện hành cũng có thể được khai thác sử dụng để đáp ứng nhiều yêu cầu cần đạt trong Chương trình mới

• Chương trình môn TN &XH đã tiếp thu: xu hướng quốc tế về xây dựng chương trình tiếp cận năng lực. Nhìn chung sau năm 2000, ở nhiều nước có sự xem xét, cải tổ chương trình giáo dục theo hướng phát triển năng lực, ví dụ: Mỹ, Úc,Canada, New Zealand, Pháp, Đức, Bỉ, Phần Lan, Indonesia, Hàn quốc…
• Chương trình được xây dựng theo quan điểm tích hợp: Ở nhiều nước, chương trình tích hợp các kiến thức về tự nhiên và xã hội được dạy ở các lớp đầu cấp tiểu học hoặc dạy xuyên suốt cả cấp tiểu học với những tên gọi khác nhau. Ví dụ: “Thế giới quanh ta” (Nga); “Sachunterrich” (Đức);“Khám phá thế giới” (Pháp); “môi trường và cuộc sống xung quanh” (Nhật Bản); “Tìm hiểu môi trường” (Ấn Độ); “Kinh nghiệm cuộc sống” (Thái Lan); “Cuộc sống thông minh” (Hàn quốc);…

Chương trình được tổ chức theo chủ đề: Tất cả các chương trình kể trên đều được tôt chức theo chủ đề với những tên gọi khác nhau.

Định hướng phát triển phẩm chất, năng lực của học sinh đã được quán triệt trong tất cả các thành tố của chương trình Tự nhiên và Xã hội từ mục tiêu, yêu cầu cần đạt, nội dung cốt lõi cũng như các định hướng về phương pháp, về đánh giá. Trong đó, chương trình Tự nhiên và Xã hội đã xác định được các biểu hiện của phẩm chất, năng lực chung cần được hình thành cho học sinh, cụ thể là:

Thông qua việc tìm hiểu môi trường tự nhiên và xã hội, học sinh hình thành được tình cảm yêu quý, trân trọng gia đình, bạn bè, cộng đồng; yêu thiên nhiên và có ý thức

bảo vệ môi trường tự nhiên; có ý thức giữ vệ sinh cá nhân, thực hiện các quy tắc bảo vệ sức khoẻ và an toàn cho bản thân, gia đình, bạn bè và những người xung quanh; có ý

thức sử dụng tiết kiệm, giữ gìn, bảo vệ những đồ dùng, vật dụng của gia đình, xã hội; có ý thức chăm sóc, bảo vệ thực vật và động vật, giữ vệ sinh môi trường; có ý thức vận dụng kiến thức, kỹ năng học được vào cuộc sống; tham gia các công việc gia đình, trường lớp, cộng đồng vừa sức với bản thân; đồng thời hình thành và phát triển được các năng lực chung được quy định trong Chương trình giáo dục phổ thông tổng thể bao gồm năng lực tự chủ và tự học, giao tiếp

và hợp tác, giải quyết vấn đề và sáng tạo.

Môn Tự nhiên và Xã hội hình thành và phát triển ở học sinh năng lực khoa học, bao gồm các thành phần: nhận thức khoa học, tìm hiểu môi trường tự nhiên và xã hội

xung quanh, vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học. Dưới đây là những biểu hiện của các thành phần năng lực:

(1) Nhận thức khoa học

- Nêu, nhận biết được ở mức độ đơn giản một số sự vật, hiện tượng, mối quan hệ thường gặp trong môi trường tự nhiên và xã hội xung quanh như về sức khoẻ và sự

an toàn trong cuộc sống, mối quan hệ của học sinh với gia đình, nhà trường, cộng đồng và thế giới tự nhiên,…

- Mô tả được một số sự vật, hiện tượng tự nhiên và xã hội xung quanh bằng các hình thức biểu đạt như nói, viết, vẽ,…

- Trình bày được một số đặc điểm, vai trò của một số sự vật, hiện tượng thường gặp trong môi trường tự nhiên và xã hội xung quanh.

- So sánh, lựa chọn, phân loại được các sự vật, hiện tượng đơn giản trong tự nhiên và xã hội theo một số tiêu chí. Tìm hiểu môi trường tự nhiên và xã hội xung quanh

- Đặt được các câu hỏi đơn giản về một số sự vật, hiện tượng, mối quan hệ trong tự nhiên và xã hội xung quanh.

- Quan sát, thực hành đơn giản để tìm hiểu được về sự vật, hiện tượng, mối quan hệ trong tự nhiên và xã hội xung quanh.

- Nhận xét được về những đặc điểm bên ngoài, so sánh sự giống, khác nhau giữa các sự vật, hiện tượng xung quanh và sự thay đổi của chúng theo thời gian một cách đơn giản thông qua kết quả quan sát, thực hành.

(2) Vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học

- Giải thích được ở mức độ đơn giản một số sự vật, hiện tượng, mối quan hệ trong tự nhiên và xã hội xung quanh.

- phân tích được tình huống liên quan đến vấn đề an toàn, sức khoẻ của bản thân, người khác và môi trường sống xung quanh.

- Giải quyết được vấn đề, đưa ra được cách ứng xử phù hợp trong các tình huống có liên quan (ở mức độ đơn giản); trao đổi, chia sẻ với những người xung quanh để cùng thực hiện; nhận xét được cách ứng xử trong mỗi tình huống.

Thuận lợi:

• Hệ thống kiến thức cơ bản của môn Tự nhiên và Xã hội mới chủ yếu được xây dựng trên cơ sở kế thừa có chọn lọc (giữ lại những kiến thức căn bản cốt lõi, tinh giảm những kiến thức khó, không phù hợp,…). Thêm vào đó, đa số các giáo viên dạy môn Tự nhiên và Xã hội ở tiểu học đã được tiếp cận và thực hiện đổi mới phương pháp dạy học môn học ở trên lớp. Đó là thuận lợi cơ bản để hầu hết giáo viên trong cả nước có thể dạy được môn học.
• Tự nhiên và Xã hội là môn học về thiên nhiên, con người và xã hội gần gũi xung quanh. Do đó, giáo viên có thể khai thác vốn sống của học sinh ở các mức độ khác nhau giúp các em tham gia vào bài học và từng bước áp dụng được những kiến thức, kĩ năng đã học vào cuộc sống. giáo viên có thể khai thác điều kiện tự nhiên, xã hội của địa phương để tổ chức cho học sinh ở mọi vùng miền của đất nước được học tập thông qua chính cuộc sống của bản thân, gia đình và cộng đồng của mình.

Khó khăn:

Tuy nhiên, Chương trình môn Tự nhiên và Xã hội mới được xây dựng trên cơ sở định hướng tiếp cận năng lực và có một số nội dung kiến thức mới nên có thể giáo viên sẽ gặp một số khó khăn ban đầu. Những khó khăn, thách thức này có thể được khắc phục thông qua các tài liệu hướng dẫn, bồi dưỡng và các đợt tập huấn thường xuyên và định kỳ.

Để giúp học sinh hình thành và phát triển năng lực thông qua dạy học môn Tự nhiên và Xã hội, cần sự phối hợp từ nhiều phía, trong đó giáo viên cần hiểu rõ hiểu rõ

Chương trình tiếp cận định hướng năng lực hay còn gọi là định hướng kết quả đầu ra (outcome based approach) là cách tiếp cận rõ kết quả - những khả năng hoặc kỹ năng mà HS mong muốn đạt được ở mỗi giai đoạn học tập, trả lời cho câu hỏi: học sinh làm được những gì từ điều đã biết?

Khác với chương trình định hướng nội dung, chương trình dạy học định hướng năng lực tập trung vào việc mô tả năng lực đầu ra, có thể coi là “sản phẩm cuối cùng”của quá trình dạy học. Việc quản lý chất lượng dạy học chuyển từ việc “điều khiển đầu vào” sang “điều khiển đầu ra”. Chương trình không quy định những nội dung dạy học chi tiết mà quy định những kết quả đầu ra mong muốn của quá trình đào tạo,trên cơ sở đó đưa ra những hướng dẫn chung về việc lựa chọn nội dung, phương pháp, tổ chức và đánh giá kết quả dạy học nhằm đảm bảo thực hiện được mục tiêu

dạy học – kết quả đầu ra mong muốn.

Mục tiêu học tập thường được mô tả thông qua hệ thống các năng lực (competencies). Kết quả học tập mong muốn được mô tả chi tiết và có thể quan sát, đánh giá được.

học sinh cần đạt được những kết quả yêu cầu đã quy định trong chương trình. Việc đưa chuẩn đào tạo cũng là nhằm đảm bảo quản lý chất lượng giáo dục theo định hướng kết quả đầu ra. Ưu điểm của chương trình định hướng năng lực là tạo điều kiện quản lý chất lượng theo kết quả năng lực đầu ra đã quy định, nhấn mạnh năng lực vận dụng của

học sinh. Tuy nhiên, nếu vận dụng một cách thiên lệch, không chú ý đầy đủ đến nội dung dạy học thì có thể dẫn đến các lỗ hổng tri thức cơ bản và tính hệ thống của

tri thức. Ngoài ra, chất lượng giáo dục không chỉ thể hiện ở kết quả đầu ra mà còn phụ thuộc vào quá trình thực hiện.

Giáo viên phải có tài liệu hướng dẫn và được tập huấn bài bản về Chương trình môn Tự nhiên và Xã hội theo tiếp cận phát triển năng lực, đặc biệt là đổi mới phương pháp giáo dục và phương pháp đánh giá giáo dục.

Các cơ sở đào tạo sư phạm: cần xây dựng tài liệu về phương pháp dạy học môn Tự nhiên và Xã hội theo chương trình mới để đào tạo giáo viên; tăng cường chất lượng

tuyển chọn và đào tạo giáo viên. Cán bộ quản lý các cấp cần đổi mới trong khâu chỉ đạo kiểm tra, đánh giá, thi đua,

khen thưởng.